نحوه انتخاب خاک مناسب برای گل ها و گیاهان در گلدان

انتخاب خاک مناسب برای هر گیاه اهمیت بسیار زیادی در پرورش صحیح آن بخصوص انواع گل‌های آپارتمانی دارد. خاک (به انگلیسی: Soil) متشکل از مواد معدنی، مواد آلی، گازها، مایعات و ارگانیسم‌ها است که در کنار هم زندگی را امکان‌پذیر کرده‌اند. ذرات تشکیل دهنده خاک ، بافت آنرا تعیین می کند.

یعنی هر وقت گفته می شود بافت خاک مثلا سبک یا سنگین است، اشاره به این دارد که چه ذراتی با چه اندازه هایی در خاک وجود دارند. هر مقدار که اندازه ذرات خاک درشت تر باشد، بافت خاک سبک تر و هرمقدار که اندازه ذرات ریزتر باشد بافت خاک نیز سنگین تر است. ذرات درشت خاک معمولا توانایی جذب و نگهداری عناصر گیاهی و همچنین رطوبت را ندارن اما چنین خاکهایی از زهکش بسیار خوب و تهویه هوای عالی برخوردار هستند .  ذرات ریزتر (خاکهای سنگین) از عناصر غذایی بیشتری برخوردار هستند و  مواد موجود در اطراف ساختار ذرات آنان به تدریج مورد استفاده گیاهان قرار میگیرد اما از طرفی توانایی عبور آب از خود و به بیان دیگر زهکش مناسب ندارند.

 

خاک را از نظر اندازه ذرات به چهار دسته میتوان تقسیم کرد:

شن درشت با اندازه ذرات ۰٫۲ تا ۲ میلیمتر
شن با قطر ذرات بین ۰٫۰۲ تا ۰٫۰۲ میلیمتر
لوم یا سیلت با قطر ذرات بین ۰٫۰۲ تا ۰٫۰۰۰۲ میلیمتر
رس که شامل ذراتی با قطر کمتر از ۰٫۰۰۰۲ میلیمتر

 

انواع خاک:

خاک شنی:
حدود ۸۰ تا ۱۰۰ درصد این نوع خاک از شن تشکیل شده است. در واقع خاک خیلی سبکی است که تهویه و زهکش خوبی دارد اما توانایی نگهداری مواد غذاییو  رطوبت را ندارد و به سرعت خشک میشود. در ترکیب خاک کاکتوس ها بسیاری از ساکولنت ها و گلهای آپارتمانی میتواند از این خاک استفاده کرد.

خاک رسی:
میزان رس آن از سیلت و شن بیشتر است و حدود۵۰ تا ۱۰۰ درصد خاک را تشکیل می دهد. چنین خاکهایی از جمله خاکهایی با بافت سنگین هستند که تهویه اندکی دارند و رطوبت را در خود نگه می دارند و اگر مرطوب شوند بسیار می توانند فشرده شوند. اگرچه از نظر مواد غذایی غنی تر از خاکهای شنی هستند اما از نظر تهویه و زهکش نامناسب می باشند. استفاده از خاک رس برای خاک گلدان اصلا توصیه نمیشه.

خاک لوم:
لوم خاکی است که دارای ۱۰ تا ۳۰ درصد رس، ۳۰ تا ۵۰ درصد سیلت و ۲۵ تا ۵۰ درصد  شن باشد. یعنی این خاک خصوصیات هر سه گروه این ذرات را دارد. در واقع خاک لوم یکی از انتخابهای ایده آل برای گیاهان است درحالیکه خاکهای شنی و یا رسی یعنی خاکهایی که قسمت بیشتر آنان از شن یا رس تشکیل شده است نیاز به اضافه کردن موادی دارند که بافت آنها را متعادل تر کند.

 

بافت خاک را چگونه تعیین کنیم؟

اصولا بافت خاک را در آزمایشگاه و با روش های مخصوص اندازه گیری میکنند ولی در خانه هم با روشی ساده میتوان بافت تقریبی خاک را حدس زد و  بنابراین در این جا روشی را توضیح می دهم که به سادگی بتوان به شکل تقریبی بافت خاک خود را تشخیص دهید و این روش برای محیط خانه و گلدانهایی که دارید کارآمد است.
ابتدا توده خاک مورد نظر خود را کمی مرطوب کنید به شکلی که رطوبت به تمامی قسمتهای آن برسد اما خاک خیس و گل آلود نشود. سپس یک مشت از خاک را برداشته و در میان دست خود بفشارید. بعد دست خود را باز کنید. اگر توده خاک شکل نگرفته بود و بعد از باز کردن دستتان، قسمتهای آن از هم جدا شدند ، این خاک از نوع سبک و شنی است. البته توجه داشته باشید که منظور از شنی بودن خاک عدم وجود  ذرات دیگر نیست بلکه این به معنی سبک بودن و حضور حداکثری ذراتی هم اندازه شن است.

اما اگر بعد از اینکه دست خود را باز کردید، توده خاک به هم فشرده باقی مانده بود و حتی رد انگشتان دست خود را بر روی قسمتهایی از آن مشاهده کردید ، این به معنی رسی بودن و سنگین بودن خاک است. در مورد خاک لوم زمانی که دست خود را باز می کنید اگرچه توده خاک شکل خود را تا حدودی حفظ می کند اما به تدریج قسمتهایی از آن از توده اصلی جدا می شوند و توده خاک شکل خود را در نهایت از دست می دهد.

 

 

تصویر بالا: چسبندگی در خاک رسی بسیار بالاست و اصلا مناسب گیاه نیست ، رد انگشتان دست بر روی توده خاک مرطوب باقی می ماند و ساختن گلوله گلی از این نوع خاک بسیار آسان است.

 

تصویر بالا: در خاکهای شنی بعد از مشت کردن توده خاک مرطوب و باز کردن دست، توده خاک نیز از هم می پاشد و شکل خاصی را به خود نمی گیرد.

 

تصویر بالا: در خاک لومی، بعد از فشرده کردن توده خاک و باز کردن دست اگرچه توده خاک تا حدودی شکل می گیرد اما به تدریج بر روی آن ترک افتاده و قسمتهای آن از هم جدا می شود.

 

چگونه بافت سبک و سنگین خاک را اصلاح کنیم؟

نیاز به استفاده از میزان سنگینی یا سبکی در گیاهان مختلف متفاوت است و باید بسته به گیاه خاک مناسب را تهیه کنیم. گفتیم که بافت خاک لومی ، خاک مناسبی برای اکثر گیاهان است اما خاکهای شنی و رسی را معمولا باید اصلاح کرد تا بتوان از آنان استفاده کرد.

بسیاری موارد این سوال پیش می آید که چگونه می توانیم مخلوط خاکی تهیه کنیم که که مثلا سبک باشد یا بافتی متوسط داشته باشد و یا اینکه خاکی سنگین باشد؟ پاسخ در نحوه انتخاب اجزا تشکیل دهند خاک مورد نظر است. یعنی با انتخاب و کاربرد مواد اولیه مناسب می توان خاکی با بافت مورد نظر تهیه کرد. مثلا برخی مواد (که بعدا با خصوصیات هر یک آشنا می شویم) همانند پرلایت ، پیت خزه، خاکبرگ، کودهای پوسیده دامی موجب سبک شدن بافت خاک و موادی مانند خاک معمولی و رس موجب سنگین شدن بافت خاک می شوند. در زیر مثالهایی از اجزای سه نوع بافت سبک متوسط و سنگین را برایتان آورده ام. توجه داشته باشید که نمونه های زیر فقط مثال هستند و از مواد مختلف و گوناگونی در تهیه خاکهای سبک، متوسط و سنگین استفاده میشود.

 

چند مثال از ترکیب خاکهای مناسب برای گیاهان:

خاک سبک مناسب برای اکثر گلهای آپارتمانی: یک قسمت خاک معمولی(خاک باغچه)+دو قسمت کوکوپیت یا پیت ماس یا ماسه یا پرلیت+ یک قسمت پیت خزه یا خاکبرگ
خاک مناسب کاکتوس و ساکولنت: دو قسمت شن + یک قسمت کوکوپیت یا پیت ماس + مقدار کمی ورمی کمپوست یا کود حیوانی کاملا استریل
خاک متوسط: یک قسمت خاک(خاک باغچه)+یک قسمت کوکوپیت یا پرلیت یا پیت ماس
خاک سنگین: یک قسمت خاک(خاک باغچه)+یک قسمت پیت خزه یا خاک برگ

برای آموزش تهیه بهترین ترکیب خاک برای گلهای آپارتمانی اینجا کلیک کنید.

 

بنابراین انتخاب اجزا اولیه برای تهیه مخلوط خاکی، بسیار مهم است. برخی از این اجزا بیش از سایرین شناخته شده هستند مثلا اصطلاحاتی همانند خاک معمولی باغچه و یا خاکبرگ ، شن و یا کود پوسیده دامی ، اصطلاحاتی آشنا هستند اما برخی از این مواد نیز تا حدودی ناشناخته هستند و حتی اگر با اسم آنان قبل از این برخورد داشته باشید شاید ندانید که هر یک از این مواد چه خصوصیاتی دارند که بر اساس آن خصوصیات می توان از آنان در مخلوط خاکی استفاده کرد. در ادامه با برخی از این مواد آشنا میشویم.

 

از چه مواد دیگری در مخلوطهای خاکی استفاده می شود؟
این مواد را بر اساس منشائی که از آن تهیه شده اند میتوان در دو گروه عمومی قرار داد:
۱- مواد معدنی که برخی عناصر معدنی در آنان وجود دارد و ساختار این مواد طی پروسه هایی همانند حرارت دیدن تشکیل شده اند
۲- مواد ارگانیک یا طبیعی که در طبیعت وجود داشته اند و از آنان استفاده شده است.

 

مواد معدنی مانند ورمی کولیت، پرلیت، پامیس، راک وول
مواد اورگانیک مانند پیت، خزه اسفاگنوم، کوکوپیت، کمپوست

 

مواد معدنی:

ورمی کولیت:
ورمی کولیت  یا ورمی کلایت از نظر شیمیایی سیلیکات منیزیوم، آلومینیوم، آهن است. pH  آن خنثی است و مقدار زیادی آب را جذب خود می کند و به همین دلیل وجود آن به سبک شدن بافت خاک کمک می کند در ضمن این که نگهدارنده خوبی برای رطوبت است. این ماده توانایی جذب و نگهداری عناصر غذایی را نیز دارد و می تواند برخی از عناصر بخصوص پتاسیم و منیزیم را در خود نگهداری و به تدریج در اختیار گیاه قرار دهد. حتی گفته می شود که محتویات این دو عنصر در این ماده به قدری است که احتیاجات گیاه را از نظر این دو عنصر برآورده می‌کند.

 

پرلیت:
پرلیت یا پرلایت منشا آتشفشانی دارد و سیلیکاتی و سبک وزن است و ۴-۳ برابر خود میتواند آب جذب کند. بنابراین در افزایش توانایی جذب مخلوط خاکی و همچنین سبکی بافت آن نقش دارد. اندازه ذرات آن متغیر است و نمونه هایی که ۳-۱٫۵ میلیمتر قطر دارند بیش از سایرین در باغبانی مصرف دارد . pH آن خنتی و در حد ۸-۶ است. این ماده بر خلاف ورمی کولایت توانایی نگهداری عناصر را ندارد و اصولا مناسب گیاهانی که به فلوراید حساسیت دارند نیز نیست. ترکیب پرلیت با پیت خزه یکی از متداولترین مخلوطهایی است که برای کاشت و ریشه زایی قلمه ها بکار می رود و از پرلیت به تنهایی نیز می توان برای ریشه دار کردن قلمه ها و رشد گیاهان استفاده کرد که البته در این صورت آبیاری و کوددهی به گیاه باید با مراقبتهای بیشتری صورت گیرد.

 

 

پومیس یا پوکه معدنی:
پامیس در اصل دی اکسید سیلیکون و اکسید آلومینیوم است که همراه با مقادی اندکی از اکسیدهای عناصری همانند آهن، کلسیم، منیزیم و سدیم میباشد . از این ماده به تنهایی یا به همراه پیت خزه بخصوص برای ریشه زایی قلمه ها استفاده می شود. از سایزهای ریز این نوع خاک استفاده کنید.

 

 

راک وول:
این خاک بیشتر در کاشت هیدروپونیک مورد استفاده قرار میگیرد. ماده اولیه آن از منابع مختلف صخره ای بدست می آید که ابتدا در دمای بسیار بالا ذوب میشوند و سپس به صورت رشته  و سپس به صورت بلوکه در میآیند. مقدار قابل توجهی آب در خود نگه می دارد و pH کمی قلیایی است. بلوکه های این ماده  به شکل آماده در می آیند و ابتدا مرطوب می شوند و سپس  بذر و یا قلمه گیاهان را میتوان مستقیما در میان منفذی که به همین منظور در راک وولهای مخصوص باغبانی ایجاد شده اند کاشت .سپس می توان این بلوکه ها را گلدانی که حاوی سایر مخلوطهای خاکی هستند قرار داد تا ریشه های گیاه با بزرگ شدن و توسعه یافتن به درون سایر مخلوط خاکی نفوذ کند.

 

مواد ارگانیک:

پیت:
پیت بقایای نیمه پوسیده از گیاهان آبزی هستند که به وسیله فعالیت باکتریها به کندی تجزیه شده اند. پیتها بر اساس اینکه از چه نوع گیاهانی بدست آمده باشند و چه گیاهانی منشا آنان باشند به سه گروه تقسیم می‌شوند.

پیت ماس:
در واقع بقایای نوعی خزه و جلبک می‌باشد که بیشتر در کشورهایی مانند استونی و لیتونی تولید می‌شود. ابتدا این خزه‌ها جمع آوری شده و در طی فرایندی آماده سازی و بسته بندی می‌شود. پیت ماس تا بیست برابر وزن خود آب جذب می‌کند و برای حفظ رطوبت خاک بسیار عالی می‌باشد. پیت ماس دارای PH خنثی می‌باشد.

 

پیت نی جگنی:
که از باقیمانده علفها نی ها و جگن ها و سایر گیاهان مردابی بدست آمده و رنگهای مختلف و گوناگونی دارد اما معمولا قهوه ای مایل به قرمز تا سیاه رنگ است. pH آن نیز با توجه به اینکه از گیاهانو مختلف بدست آمده بسیار متغیر است و از ۴ تا ۷٫۵ در بین این گیاهان وجود دارد. ۱۰ برابر وزن خود می تواند آب جذب کند. این نوع پیت در باغبانی مصرف ندارد.

پیت هوموس:
این نوع پیتکه بسیار پوسیده است و گیاهان تشکیل دهنده آن قابل تشخیص نیستند و رنگ آن قهوه ای تا سیاه رنگ است و قدرت زیادی در جذب رطوبت ندارد.

در بین انواع مختلف پیت، پیت ماس بیش از سایر پیتها مورد استفاده قرار میگیرد.

 

خزه اسفاگنوم:
خزه اسفانگونم بقایای خشک شده گیاهان مردابی هستند. این خزه سبک وزن است و ۲۰-۱۰ برابر خود آب جذب می کند و به شدت اسیدی است و pH آن برابر با ۴-۳٫۵ است. قطعات این خزه قبل از استفاده باید خرد و تکه تکه شوند. خزه اسفاگنوم را گاهی برای پوشش رویین سطح گلدانها و یا قیمها مورد استفاده قرار می دهند. احتمال سبز شدن مجدد این خزه ها در صورت مناسب بودن رطوبت محیط وجود دارد

 

پوسته ریزشده برخی از درختان و گیاهان:
از پوست برخی از درختان بخصوص سدر نراد کاج شوکران و سایر درختانی که پوستهایی سخت دارند می توان خاک اره  و یا قطعات درشتری را بدست آورد و در مخلوطهای خاکی استفاده کرد.این مواد ارزان قیمت ، سبک وزن  و به فراوانی در دسترس هستند اما اگر تازه باشند ممکن است موادی همانند فنول، صمغ ، ترپن و تانین در آنها وجود داشته باشد و به این دلیل چندان مناسب استفاده نباشند و باید قبل از استفاده اجازه دهیم که به مدت ۱۴-۱۰ هفته بپوسند و بعد استفاده شوند.

از سبوس برنج هم در مقادیر کم در ترکیب خاک گیاهان استفاده کرد.

 

کوکوپیت:
کوکوپیت نیز از جمله الیاف گیاهی  است که از پوسته میوه نارگیل بدست می آید و امروزه به فراوانی بخصوص به همراه پرلیت و پیت ماس مورد استفاده قرار میگیرد.کوکوپیت به شکل بلوکه هایی به شکلهای مستطیلی و یا مدور نیز وجود دارد و به فروش می رسد. توجه داشته باشید که این ماده دارای محتویات قابل توجهی پتاسیم است اما از نظر کلسیم بسیار فقیر می باشد. کوکوچیپس هم از پوست نارگیل تهیه میشه ولی سایزبندی درشتری دارد.

 

کمپوست:
گاهی میتوان از پوسیده شدن مواد آلی  بخصوص برگ گیاهان مختلف موادی بدست آورد که به طور کل کمپوست خوانده میشود. برای پوسیدن این مواد ممکن است به یک تا دو سال زمان احتیاج باشد. در طی فرایند پوسیدن این مواد ممکن است لازم باشد به منظر کمک به باکتریهایی که عمل تجزیه مواد را انجام می دهند از کود نیتروژنه استفاده کرد تا به رشد و تکثیر و فعالیت باکتریها و در نتیجه عمل پوسیدن مواد سرعت داده شود. مواد پوسیده همچنین ممکن است دارای املاحی باشند که موجب شور شدن آنان شود که اصلا برای رشد گیاهان مناسب نیست. بنابراین قبل از استفاده می توان ابتدا کمپوست را با آب شستشو داد تا این این املاح مزاحم شسته و خارج شوند. امروزه انواع دیگری از کمپوست که از کرمهای خاکی بدست می آید نیز توجه بسیاری از پرورش دهندگان را به خود جلب کرده است.

 

ورمی کمپوست:
ورمی‌کمپوست متشکل از ورمی (کرم خاکی) و کمپوست (کود آلی) به معنای نوعی کود آلی است که از فعالیت کرم خاکی حاصل می‌گردد. تولید ورمی کمپوست فرایندی نیمه هوازی است (حدود ۸۰٪ رطوبت) که توسط گونه‌ای خاص از کرمها، قارچ‌ها، باکتری‌ها، و اکتینومیست‌ها انجام می‌شود، همچنین مواد حاصل از بستر رشد کرم بوده که پس از دفع مواد زائد از سیستم گوارشی کرم در محیط باقی می‌ماند، ورمی‌کمپوست، مجموعه‌ای از فضولات کرم به همراه مواد آلی تجزیه شده و نیز اجساد کرم‌هاست که برای گیاه ارزش غذایی فراوانی دارد. در خاک‌هایی دارای مواد دفع شده توسط کرمها، عناصری مانند نیتروژن، فسفر و پتاسیم ۵ – ۱۱ مرتبه بیشتر از خاک‌های بدون کرم است. در اثر عبور مواد آلی از دستگاه گوارش کرم، عناصری از جمله ریزمغذی‌ها زیاد می‌شوند.

 

خاک برگ:
خاک‌برگ از پوسیده شدن قسمت‌های مختلف برگ تهیه می‌شود. برای تهیه خاک برگ معمولاً از برگ درختان مانند چنار، افرا، نارون، و درختان میوه که رگبرگ های ضخیمی ندارند استفاده می‌شود. زمان مناسب برای تهیه خاک برگ فصل پاییز می‌باشد. برگ‌ها را در محلی در روی سطح زمین یا در یک گودال به‌صورت یک لایه جمع آوری کرده پس از آنکه با آب‌پاشی رطوبت لازم را تأمین کردند برای تسریع در پوسیده شدن آنها مقداری کود ازته مانند اوره بدان اضافه می‌کنند. سپس یک لایه دیگر برگ ریخته و با تکرار عمل آب‌پاشی و کودپاشی به انباشتن مقدار موردنظر برگ می‌پردازند در اثر رشد و نمو باکتری‌ها، برگ‌ها به‌تدریج پوسیده می‌شوند، معمولاً هر از چندی این توده را از هم می‌پاشند و دوباره در محل دیگری روی‌هم می‌ریزند این کار به‌منظور جلوگیری از ایجاد گرمای بیش از حد در درون توده که باکتری‌ها را از بین می‌برد و هوا رسانی به باکتری‌های موازی انجام می‌گیرد.

 

تهویه خاک:

همانطور که اشاره شد، اصولا میزان تهویه در خاکهایی که بافت سبک دارند بیشتر از خاکهایی است که بافت سنگین دارند. منظور از تهویه نیز یعنی میزان وجود هوا در بین ذرات خاک. توجه داشته باشید که در درون خاک و بجز ذرات آن، اجزا دیگری همانند هوا و آب نیز وجود دارند. میزان تهویه خاک مهم است زیرا وجود هوا در خاک برای تنفس ریشه ها مهم است. در واقع زمانی که به یک گیاه بیش از اندازه آب می دهیم به نحوی که برای مدت زمان طولانی ، آب و رطوبت در اطراف ریشه ها وجود داشته باشد، مانع از تنفس ریشه ها و در نتیجه خفگی آنان می شویم. به همین دلیل شاهد زرد شدن برگهای گیاه و پژمردن و حتی مرگ آن خواهیم بود. بنابراین اگر تصور کرده اید که با استفاده بیشتر  از ذرات ریز تشکیل دهنده خاک به دلیل اینکه این ذرات محتوی عناصر غذایی بیتشری هستند به تغذیه گیاهتان کمک می کنید، در اشتباه هستید. همچنین برخی از گیاهان براساس ساختار ریشه ای خود بافت سبک خاک و برخی بافتهای سنگین خاک را می توانند تحمل کنند. یعنی گیاهانی که ریشه هایی ظریف دارند ، در خاکهای نسبتا سبک و گیاهانی که ریشه هایی کلف دارند خاکهای نسبتا سنگین تر بهتر رشد می کنند. البته این به معنی زیاده روی در سبک کردن و یا سنگین کردن خاک این گیاهان به منظور رشد بهتر آنان نیست!

 

منظور از زهکشی گلدان چیست؟

زهکش گلدان به روش‌ها و شیوه‌های گفته می‌شود که باعث می‌شود آب اضافی گلدان از دسترس ریشه خارج شود تا منجر به پوسیدگی ریشه نشود. برای این منظور می‌توان از سوراخ کردن گلدان، یا استفاده از خاک‌هایی با قدرت زهکشی آب استفاده کرد.

اصول زهشکی خاک گلدان:

• برای گیاهانی که به آبیاری کمی نیاز دارند مانند کاکتوس‌ها از خاک‌های ماسه‌ای با تخلخل بالا استفاده کنید.
• خاک رس به علت چسبندگی بالا مناسب هیچ گیاهی نیست.
• کف گلدان باید دارای سوراخ‌های زیادی برای خروج آب اضافی و تنفس ریشه باشد.
• از اندازه مناسب گلدان برای گیاه استفاده شود. گلدان خیلی بزرگ و یا خیلی کوچک می‌تواند باعث ایجاد مشکل برای گیاه شود.
• ترکیب مقداری ماسه (شن) در خاک اکثر گیاهان می‌تواند باعث بهبود زهکشی خاک گلدان شود.
• سوراخ‌های کف گلدان را در مناطق مختلف ته گلدان ایجاد کنید.
• کف گلدانی‌ها را طوری انتخاب کنید که باعث مسدود شدن مکان خروج آب از کف گلدان نشود.
• کف گلدان می‌توانید از چند سانتی متر ماسه (درشت) یا سنگریزه استفاده کنید. این کار کمک زیادی برای زهشکی خاک گلدان می‌کند و باعث می‌شود خاک جلوی سوراخ‌های کف گلدان را نگیرد.

چرا زهکشی گلدان کاکتوس ضروری است؟
کاکتوس بر خلاف سایر گل‌ها و گیاهان زینتی به ماندگاری آب در مجاورت ریشه‌های خود حساس است و وجود آب به مدت طولانی در گلدان موجب پوسیدگی ریشه‌های آن‌ها می‌شود لذا تا آنجایی که می‌توانیم باید جلوی ماندن آب در گلدان کاکتوس را بگیریم.

 

منبع: میهن کاکتوس